De inwerkingtreding van de Omgevingswet in 2021 moet gaan zorgen voor verandering. De Omgevingswet, die grotendeels het toekomstige omgevingsrecht gaat vormen, beoogt namelijk een gezonde fysieke leefomgeving te bereiken en in stand te houden. Dit is een leefomgeving die de gezondheid van burgers beschermt én bevordert. Een leefomgeving die er voor zorgt dat burgers niet ziek(er) worden (bescherming) én het aantrekkelijk maakt om gezond(er) te worden (bevordering).
Bescherming vs bevordering
Het huidige omgevingsrecht beoogt (in)direct dezelfde gezondheidsambities, maar uit de praktijk blijkt dat deze ambities nog onvoldoende vervuld worden. Zo is het omgevingsrecht van vandaag de dag met name gericht op gezondheidsbescherming. Dit uit zich in een uitgebreid normenstelsel dat bestaat uit allerlei wettelijk vastgestelde milieunormen. Dit normenstelsel moet (aangezien het dit niet altijd doet) burgers beschermen tegen bijvoorbeeld luchtverontreiniging, een slechte bodemkwaliteit of overtollig omgevingsgeluid. Het ontbreekt echter nog aan concreet beleid dat de gezondheid van burgers bevordert (Hendriksma, 2018).
Onderzoek
De Omgevingswet omvat nieuwe planologische kerninstrumenten, om beter invulling te kunnen geven aan de gezondheidsambities die vandaag de dag nog onvoldoende vervuld worden. Gemeentelijke overheden weten echter nog niet hoe zij deze ‘nieuwe’ ambities met de instrumenten uit de Omgevingswet moeten ondervangen. Voor Ruimtemeesters heb ik onderzoek mogen doen naar een onderdeel van dit grote vraagstuk. In dit onderzoek heb ik mij puur gefocust op gezondheidsbevordering. Ik heb gezocht naar beleidsingrepen die overheden in hun omgevingsbeleid kunnen opnemen om de gezondheid van burgers te bevorderen en ik heb interviews afgenomen om te achterhalen hoe gemeenten deze beleidsingrepen uiteindelijk (middels de kerninstrumenten) tot stand kunnen laten komen.
Om deze beleidsingrepen tot stand te laten komen, is een integrale benadering van de fysieke leefomgeving een vereiste. Dit houdt in dat het ruimtelijke domein meer de samenwerking moet gaan opzoeken. Meer samenwerken met de verschillende stakeholders binnen de gemeente, maar ook meer samenwerken met andere beleidssectoren.
Op basis van deze samenwerking, moet duidelijk worden waar er binnen een gemeente behoefte aan is. Het gezond inrichten van de fysieke leefomgeving garandeert namelijk nog niet dat de burgers die leefomgeving gaan benutten en er uiteindelijk ook gezonder van worden. Het plaatsen van een Cruyff Court in een buurt, betekent bijvoorbeeld nog niet dat de bewoners meer gaan bewegen. Al helemaal niet als het gros van de bewoners 65 jaar of ouder is. Dit is misschien een extreem voorbeeld, maar een mismatch tussen de vraag en aanbod van soortgelijke beleidsingrepen is dagelijkse kost.
Gezondheidsopgaven
Om de behoefte binnen een gemeente in kaart te brengen, moet een gemeente eerst haar maatschappelijke gezondheidsopgaven formuleren. Hiervoor is de omgevingsvisie het aangewezen instrument. Door deze gezondheidsopgaven te formuleren, wordt het probleem helder en ontstaat er een doelgroep voor wie gezondheidsbevordering gewenst is. Een voorbeeld van een dergelijke gezondheidsopgave is een buurt met een opmerkelijk hoog percentage kinderen met obesitas. Op basis van de opgave kan gezocht worden naar passende beleidsingrepen.
Om een passende beleidsingreep te vinden voor een gezondheidsopgave, moet er een aanpak worden opgesteld. Hiervoor is een gezondheidsprogramma het aangewezen instrument. Een oorzaak van de opgave hierboven, kan bijvoorbeeld een tekort aan beweging onder de kinderen zijn. Een gemeente kan deze maatschappelijke opgave vervolgens aanpakken door beleidsingrepen te realiseren die de gewenste beweging ontlokken, zoals de eerder genoemde Cruyff Court. Hierbij is het van groot belang dat de doelgroep goed in kaart is gebracht. Er bestaan een tal van sportvoorzieningen, die niet door iedere doelgroep even geliefd zijn. Kinderen zullen bijvoorbeeld minder snel jeu de boules gaan spelen dan ouderen.
Daarnaast is het mogelijk dat een doelgroep in gemeente A andere behoeften heeft dan dezelfde doelgroep in gemeente B. Voor het uiteindelijke gebruik (en daarmee ook voor de effectiviteit) van de beleidsingrepen, is het belangrijk dat er een gepaste aanpak opgesteld wordt. Een aanpak op basis van maatwerk, waar vraag en aanbod wel goed op elkaar aansluiten. Alle in mijn onderzoek gevonden beleidsingrepen werken namelijk, het is aan de gemeente om (in samenspraak met de stakeholders) te bepalen welke beleidsingreep het meest geschikt is.
Gelijkheid en omgevingswaarden
Hiervoor is het van belang dat er een gelijk speelveld gecreëerd wordt, ook voor de kwetsbare groepen in de samenleving. De groepen voor wie het lastiger is om gezond gedrag te vertonen en waar als gevolg ook de meeste gezondheidswinst te behalen valt. Deze doelgroepen wordt het echter (onbewust) moeilijk gemaakt om mee te denken in dit hele proces. Zij worden of niet eens betrokken (omdat ze moeilijk te bereiken zijn) of hun taal wordt letterlijk en figuurlijk niet gesproken (taalbarrière, jargon, andere belevingswereld). Hierdoor zijn hun behoeften voor de gemeente onduidelijk en slaat de gezondheidsbevordering niet aan. Om deze reden moet er niet alleen beter samengewerkt worden met de verschillende stakeholders, maar moet er ook meer aandacht uitgaan naar hun achtergrond en de betekenis van deze achtergrond voor het samenwerken.
Het omgevingsplan kan uiteindelijk worden ingezet om de beleidsdoelen die volgen uit het programma te bekrachtigen. Dit door (de juiste) functies aan locaties toe te delen, regels op te nemen en omgevingswaarden vast te stellen. Het afdwingen van de beleidsingrepen via regels wordt echter afgeraden, want het volgen van regels wordt veelal als vervelend ervaren. Bovendien schieten we daar het doel van de Omgevingswet mee voorbij.
Bent u benieuwd naar het onderzoek ‘Gezondheidsbevordering in het omgevingsplan’? Junior adviseur Menno Luijkx vertelt u er graag meer over. Neem voor meer informatie contact op via menno@ruimtemeesters.nl .
